ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΑΚΗ
Δημητρίου Μαυρίδη
Καθηγητοῦ Διοίκησης Ἐπιχειρήσεων
ΤΕΙ Δυτικῆς Μακεδονίας
Ὁ παραμερισμὸς καὶ ὁ περιορισμὸς τῆς ἀγροτικῆς Ἑλλάδας κατοπτρίζονται καὶ στὴν πολιτιστικὴ ζωὴ τῆς χώρας. Παρὰ τὰ κονδύλια τῶν Δήμων, τὰ λαϊκὰ δρώμενα, τὰ πανηγύρια καὶ οἱ συλλογικὲς ἐκδηλώσεις περιορίζονται χρόνο μὲ τὸν χρόνο. Μὲ τὴν κατάρρευση τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ, τὴν ἐξαφάνιση τῆς λαϊκῆς τέχνης καὶ τὴ διάδοση διεθνοποιημένων μορφῶν μαζικῆς ἐπικοινωνίας οἱ πολιτιστικὲς ἐκδηλώσεις στὴν ἑλληνικὴ περιφέρεια ἐπικεντρώθηκαν σὲ ὅ,τι σχετίζεται μὲ τὴν ἀνάδυση τῆς τοπικότητας, τὴν ἱστορικότητα καὶ τὴν ἀναζήτηση τῆς ταυτότητας. Αὐτὸ συμβαίνει καὶ στὴν Ἑλληνικὴ Θράκη, ὅπου οἱ πολιτιστικὲς ἐκδηλώσεις καὶ ἡ πνευματικὴ ζωὴ δὲν μποροῦν παρὰ νὰ παρουσιασθοῦν τμηματικά, ὡς μέρος μόνο τῆς ὅλης συλλογικῆς δραστηριότητας. Αὐτὸ γιατί ἡ κατάτμηση τῆς κοινωνίας τῆς Θράκης σὲ κοινωνία «πλειονοτική» καὶ σὲ κοινωνίες «μειονοτικές», –πρόβλημα ποὺ τὸ ἴδιο εἶναι πολιτισμικῆς, ἀλλὰ καὶ πολιτικῆς μορφῆς–, δὲν ἐπιτρέπει μία γενικὴ ἀνάλυση ποὺ θὰ περιλαμβάνει ὅλες τὶς δραστηριότητες τὶς σχετικὲς μὲ τὸν πολιτισμὸ ποὺ λαμβάνουν χώρα στὴν ἑλληνικὴ Θράκη.
Ζοῦμε σὲ μία χώρα, ἡ ὁποία μετὰ ἀπὸ μεγάλες ἀνακατατάξεις, προσπαθεῖ νὰ ἐνσωματώσει συγγενικές, ἀλλὰ διαφορετικὲς τοπικὲς παραδόσεις. Ἡ πρόσφατη συγκέντρωση τῶν Ἑλλήνων στὸ ἐθνικό τους κράτος δὲν πρέπει νὰ σημαίνει μόνο μία ἀνεπανόρθωτη ἀπώλεια. Αὐτὸ ἰσχύει ἰδιαίτερα γιὰ τὴν ἑλληνικὴ Θράκη, ὅπου συγκεντρώνονται πάνω στὸ ἱστορικό, ἀνθρωπολογικὸ καὶ παραδοσιακὸ ὑπόστρωμα πληθυσμοὶ προερχόμενοι ἀπὸ τὶς ἑστίες καὶ τοὺς χώρους τοῦ πάλαι ποτὲ Ἀνατολικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ Ἑλληνικὴ Θράκη ἀποτελεῖ σήμερα ἕνα καταφύγιο φυγάδων καὶ προσφύγων ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἀνατολή.
Ἡ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ καὶ ἡ ὁριστικὴ ἐνσωμάτωση τῆς ἑλληνικῆς Θράκης στὸ ἑλληνικὸ κράτος μετὰ τὸ 1920 εἶναι στοιχεῖα καθοριστικὰ γιὰ τὸν προβληματισμὸ καὶ τὴν ὀργάνωση τῶν πολιτιστικῶν συλλόγων καὶ ὀργανώσεων ποὺ ἀναπτύχθηκαν μετά, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν κινητοποίηση καὶ δράση τῶν ἀνήσυχων ἀτόμων ποὺ αἰσθάνθηκαν τὴν ἀνάγκη νὰ μελετήσουν καὶ νὰ περιγράψουν τὶς πραγματικότητες τῆς Θράκης. Καθοριστικὴ προϋπόθεση ἀποτέλεσαν τὰ πρότυπα τῶν φιλεκπαιδευτικῶν καὶ ἐκπαιδευτικῶν συλλόγων τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης καὶ τῆς Κωνσταντινούπολης κατὰ τὸν 19ο αἰώνα. Οἱ περιοχὲς αὐτὲς ἀποτελοῦσαν πρὶν ἀπὸ τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ τὸν κύριο πληθυσμιακό, οἰκονομικὸ καὶ πολιτισμικὸ πόλο τοῦ Θρακικοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ μάλιστα τὸ κέντρο τῆς λεγόμενης καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς. Ἐκεῖ οἱ ἑλληνικὲς κοινότητες εἶχαν ἐπιτύχει βαθμοὺς ἐκσυγχρονισμοῦ καὶ ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας καὶ εἶχαν ἀναπτύξει μορφὲς πολιτικοῦ φιλελευθερισμοῦ ποὺ συνόδευε τὴν ἀνάπτυξη μίας ἐκσυγχρονιστικῆς ἐθνικῆς ἀστικῆς τάξης[i].
Ἡ ἑλληνικὴ παρουσία στὴ σημερινὴ Ἑλληνικὴ Θράκη περιοριζόταν, κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, στὶς πόλεις Ξάνθη, Κομοτηνή, Ἀλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς), Σουφλὶ καὶ Διδυμότειχο, ὅπως καὶ στὴν παράλια περιοχὴ τοῦ Θρακικοῦ Πελάγους. Ἡ συγκρότηση τῶν ρωμαίικων κοινοτήτων περιελάμβανε πολιτιστικοὺς συλλόγους[ii]. Οἱ ἐκπαιδευτικοὶ σύλλογοι τῆς Θράκης ὑποστηριζόταν ἀπὸ τὸν «Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως» ποὺ ἱδρύθηκε τὸ 1861 καὶ ἀποτέλεσε μία μορφὴ ὑπουργείου Παιδείας γιὰ τὸν Ἀνατολικὸ Ἑλληνισμό.
Ἀμέσως μετὰ τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ καὶ τὴν ἐγκατάλειψη τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1922[iii] ἀρχίζει ἀπὸ τοὺς πρόσφυγες λόγιους καὶ ἐπιστήμονες τῆς Ἀνατολικῆς καὶ τῆς Βόρειας Θράκης ἡ προσπάθεια γιὰ τὴν ἐξασφάλιση τῆς ἱστορικῆς μνήμης ἀπέναντι στὴ λήθη. Προσπάθεια, ἡ ὁποία εἶναι τεράστια, συνεχίζεται, καὶ ἡ σημασία της δὲν μπορεῖ ἀκόμα νὰ γίνει ἀντιληπτή. Ἡ ἱστορία, ἡ γεωγραφία, ἡ λαογραφία, ὁ πολιτισμὸς τῆς εὐρύτερης Θράκης ἀποθησαυρίζονται μετὰ τὸ 1922 σὲ ἐπιστημονικὲς ἐκδόσεις, ὅπως τὰ «Θρακικά», ποὺ ἀρχίζουν νὰ ἐκδίδονται τὸ 1928 καὶ φτάνουν τοὺς 56 τόμους μὲ πάνω ἀπὸ 16.000 σελίδες τὴ δεκαετία τοῦ 1950, τὸ «Ἀρχεῖον τοῦ Θρακικοῦ Λαογραφικοῦ καὶ Γλωσσικοῦ Θησαυροῦ», ἔπειτα «Ἀρχεῖον Θράκης», ποὺ ἀπὸ τὸ 1934 ἐξέδωσε 
μέχρι τὸ 1976, 39 τόμους μὲ 15.000 σελίδες, τὰ «Θρακικά» ὡς συνέχεια τῶν δυὸ προηγούμενων περιοδικῶν, ποὺ ἐξέδωσαν ἀπὸ τὸ 1978, 12 τόμους μὲ 2.500 σελίδες, τὰ «Θρακικὰ Χρονικά», ποὺ ἐκδόθηκαν στὴν Ξάνθη τὸ 1960 καὶ μέχρι τὸ 1992 καὶ κυκλοφόρησαν 46 τεύχη καὶ τόμους μὲ 5.000 σελίδες, τὴ «Θρακικὴ Ἐπετηρίδα», ποὺ ἐκδίδεται στὴν Κομοτηνὴ ἀπὸ τὸ 1960 καὶ ἀριθμεῖ 11 τόμους μὲ 5.000 σελίδες. καὶ τέλος, τὸ ἐπιστημονικὸ περιοδικὸ «Περὶ Θράκης», ποὺ ἐκδίδεται στὴν Ξάνθη ἀπὸ τὸ 2001 καὶ ἀριθμεῖ ἕξι τόμους μὲ 2.000 σελίδες.
Παράλληλα, στὴν ἑλληνικὴ Θράκη, ὅπως αὐτὴ συγκροτήθηκε μετὰ τὴν κατάτμηση καὶ διαμοιρασμὸ τῆς εὐρύτερης Θράκης ἀνάμεσα σὲ τρία κράτη, δημιουργήθηκαν πολιτιστικοὶ σύλλογοι μὲ πρωταγωνιστὲς τὰ μέλη γνωστῶν συλλόγων τῆς Ἀνατολικῆς κυρίως Θράκης ποὺ ἐγκαταστάθηκαν στὴν ἑλληνικὴ Θράκη ὡς πρόσφυγες. Στὴ Θεσσαλονίκη δημιουργήθηκε τὸ 1924 ὁ «Σύλλογος Ἀδριανουπολιτῶν» καὶ στὴν Ἀθήνα τὸ 1928 τὸ «Θρακικὸ Κέντρο». Ἀκολούθησε ἡ δημιουργία καὶ ἡ δραστηριοποίηση συλλόγων στὴν Ἀλεξανδρούπολη, ἡ ὁποία κυριολεκτικὰ ἀποτελοῦσε μία προσφυγούπολη. 
Ὁπωσδήποτε ἡ ἐκδοτικὴ δραστηριότητα στὴ Θράκη παρέμεινε κατὰ τὸν Μεσοπόλεμο σχεδὸν μηδενικὴ καὶ ἡ γνώση τῆς τοπικῆς ἱστορίας ἦταν ἀνύπαρκτη. Τὴν ἴδια περίοδο, ἡ κεμαλικὴ ἐθνικιστικὴ προπαγάνδα γοήτευσε νέους διανοούμενους τῆς μουσουλμανικῆς μειονότητας καὶ ὁδήγησε στὴν ἵδρυση ἐθνικιστικῶν συλλόγων ποὺ δραστηριοποιήθηκαν στοὺς κύκλους τῆς μειονότητας.[iv]
Ἀμέσως μετὰ τὸν πόλεμο σημειώνεται στὴν ἑλληνικὴ Θράκη σημαντικὴ δραστηριότητα στὴ δημιουργία νέων συλλόγων ποὺ ἀπέβλεπαν σὲ κοινωνικοὺς καὶ φιλανθρωπικοὺς σκοπούς. Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει ἡ ἵδρυση τῆς «Φιλοπρόοδης Ἕνωσης Ξάνθης» τὸ 1952 καὶ τοῦ «Μορφωτικοῦ Ὁμίλου Κομοτηνῆς» τὸ 1959. Παράλληλα, ἀναδύονται ἄτομα ποὺ ἀνακαλύπτουν τὸ ἱστορικὸ βάθος τοῦ τόπου καὶ ἀναλαμβάνουν νὰ ἀναπτύξουν καὶ νὰ περιγράψουν τὴ φυσιογνωμία του μὲ ἐκδόσεις τοπικότητας. Τὸ πρόβλημα ὅμως τῶν περιορισμένων μέσων τῆς περιφέρειας παραμένει: ὅπως καὶ πρὶν ἀπὸ τὴν ἀπελευθέρωση, πολλοὶ πνευματικοὶ ἄνθρωποι ἀναγκάζονταν νὰ μετοικήσουν στὴν Ἀθήνα ἢ τὴ Θεσσαλονίκη, ὅπου οἱ συνθῆκες σταδιοδρομίας καὶ ἔκφρασης ἦταν πολὺ πιὸ εὐνοϊκές[v].
Μὲ τὴν ἐκδήλωση τῶν γνωστῶν ἐξωτερικῶν ἀπειλῶν καὶ τὴ λαϊκοποίηση τῆς πολιτιστικῆς δράσης μετὰ τὴ μεταπολίτευση ἱδρύονται στὴ Θράκη νέοι πολιτιστικοὶ ὀργανισμοὶ καὶ δραστηριοποιοῦνται μὴ κυβερνητικὲς ὀργανώσεις. Ἕνα νέο ἐκσυγχρονιστικὸ πνεῦμα θὰ δημιουργήσει καὶ θὰ ἀναδείξει τάσεις γιὰ συγκρότηση τῆς τοπικότητας, μελέτη τῆς τοπικῆς ἱστορίας καὶ αὐτοσυνειδησία. Ὡς ἀποτέλεσμα θὰ ἐμφανισθεῖ στὴ Θράκη μία ἔντονη ἐκδοτικὴ δραστηριότητα. Κυριολεκτικὰ ἑκατοντάδες ἐκδόσεις ποὺ συναθροίζονται τὰ τελευταῖα χρόνια καὶ βλέπουν τὸ φῶς ὄχι μόνο στὶς τρεῖς μεγάλες πόλεις τῆς περιφέρειας, ἀλλὰ καὶ σὲ μικρότερα καὶ ἄγνωστα στὸν εὐρύτερο ἑλληνικὸ χῶρο πολίσματα[vi]. Ὁ τόπος καὶ ἡ ἱστορία τοῦ μελετῶνται καὶ ἀποτυπώνονται σὲ ποικιλία ἐκδόσεων[vii]. Παράλληλα ἐκδίδονται σὲ διεθνὲς ἐπίπεδο ἐπιστημονικὲς μελέτες ποὺ πλουτίζουν τὴ βιβλιογραφία τῆς Θράκης ὡς βιβλία ἀναφορᾶς[viii].
Στὴ Θράκη συνέβη κάτι μοναδικὸ γιὰ τὰ πολεοδομικά μας πράγματα: ὁλόκληρος ὁ παραδοσιακὸς οἰκισμὸς τῆς Ξάνθης ἀνακηρύχθηκε τὸ 1976 διατηρητέος[ix], πράγμα ποὺ πλούτισε τὴ Βόρεια Ἑλλάδα μὲ ἕνα ἀνοικτὸ μουσεῖο ἀρχιτεκτονικῶν ρυθμῶν καὶ μὲ τὴ διατήρηση μίας πόλης τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς. Ὁ παραδοσιακὸς οἰκισμὸς τῆς Ξάνθης δὲν εἶναι μόνο ὁ μεγαλύτερος διατηρούμενος οἰκισμὸς στὴ Βόρεια Ἑλλάδα, ἀλλὰ ἀποτελεῖ καὶ τὸ καλύτερα διατηρούμενο δεῖγμα κοινοτικῆς ὀργάνωσης τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ κατὰ τὴν ὕστερη φάση τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας[x] ποὺ βρίσκεται στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο.
Ἡ ὕπαρξη ἑνὸς ἐκτεταμένου παραδοσιακοῦ οἰκισμοῦ ἐπιτρέπει στὸν Δῆμο Ξάνθης τὴν ἄσκηση μίας ἀναπτυξιακῆς πολιτικῆς μὲ κέντρο τὸν παραδοσιακὸ οἰκισμὸ καὶ μοχλὸ τὶς πολιτιστικὲς διαστάσεις του. Ἑορταστικοὶ θεσμοὶ ἔχουν καθιερωθεῖ καὶ λαμβάνουν χώρα συστηματικά. Ἀναφέρουμε τὸ «Ξανθιώτικο Καρναβάλι – Θρακικὲς Λαογραφικὲς Γιορτές» ποὺ ἀριθμεῖ ζωὴ 45 ἐτῶν, ἐνῷ ἀδιάλειπτα ἀπὸ τὸ 1991 λαμβάνουν χώρα τὸ φθινόπωρο «Οἱ Γιορτὲς τῆς Παλιᾶς Ξάνθης». Ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου συμμετέχει στὶς «Γιορτὲς τῆς Παλιᾶς Ξάνθης» μὲ φωτογραφικὲς ἐκθέσεις ποὺ ἔχουν ὡς ἀντικείμενο τὴν ἐθνικὴ καὶ πολιτιστικὴ ἱστορία[xi].
Οἱ διαθέσεις τῆς Ἄγκυρας καὶ ὁ χειρισμὸς ἀπὸ μέρους τῆς μουσουλμανικῆς μειονότητας τῆς Ἑλληνικῆς Θράκης ὡς στρατηγικῆς μειονότητας ἔδωσαν ἀφορμὴ στὴν ἔκδοση ἀριθμοῦ βιβλίων ποὺ μελετοῦν καὶ παρουσιάζουν τὶς πραγματικότητες τῆς μουσουλμανικῆς μειονότητας καὶ τῶν ἐθνοτικῶν στοιχείων ποὺ τὴ συγκροτοῦν[xii]. Ἰδιαίτερη ἔμφαση ἔχει δοθεῖ στὴ μελέτη τῆς προέλευσης καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τῶν Πομάκων[xiii], ὀρεινοῦ αὐτόχθονος φύλου τῆς Ροδόπης, οἱ ὁποῖοι, ἐκτὸς τοῦ ὅτι εἶναι μουσουλμάνοι, δὲν ἔχουν καμμία σχέση μὲ τὴν Τουρκία.
Μὲ ἀφετηρία πάλι τὴ Μεταπολίτευση καὶ μὲ τὴν πίεση τῆς ἀνάγκης ποὺ ἐπέβαλε ἡ τουρκικὴ ἀπειλὴ ἱδρύθηκαν στὴν ἐλληνικὴ Θράκη συλλογικοὶ φορεῖς. Ἡ σκοπιμότητα τῶν φορέων αὐτῶν βασίσθηκε στὴν πολιτιστικὴ καλλιέργεια ὡς στοιχεῖο ἀνάπτυξης. Τέτοιοι συλλογικοὶ φορεῖς εἶναι τὸ «Ἵδρυμα Θρακικῆς Τέχνης καὶ Παράδοσης»[xiv] ποὺ ἑδρεύει στὴν Ξάνθη καὶ διαθέτει παράρτημα στὴν Κομοτηνὴ καὶ τὸ «Πολιτιστικὸ Ἀναπτυξιακὸ Κέντρο Θράκης» ΠΑΚΕΘΡΑ[xv] ποὺ ἑδρεύει καὶ αὐτὸ στὴν Ξάνθη.
Τὸ γενικότερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ Θράκη καὶ ἡ ἀνησυχία τοῦ ἑλληνικοῦ κοινοῦ ἐπιβάλλουν τὴν ἔκδοση βιβλίων γιὰ τὴ Θράκη ποὺ τυπώνονται στὴν Ἀθήνα καὶ τὴ Θεσσαλονίκη. Πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ ἀναφέρονται στὸν ἀπολεσθέντα Ἑλληνισμὸ τῆς Ἀνατολικῆς καὶ τῆς Βόρειας Θράκης.[xvi]
Τὰ τελευταῖα χρόνια μὲ τὴν ὡρίμαση τῆς δεύτερης γενιᾶς τῶν προσφύγων τοῦ 1922 ἀναζωπυρώθηκε τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν εὐρύτερη Θράκη καὶ κυρίως γιὰ τὴν Ἀνατολικὴ Θράκη. Ἀλλὰ καὶ ἡ ὕπαρξη καὶ λειτουργία συλλογικῶν ὀργανώσεων τοπικῆς κλίμακας στὴ Θράκη, ἀλλὰ καὶ σὲ κύρια ἀστικὰ κέντρα τῆς χώρας συγκροτεῖ μία μεγάλη προσπάθεια περισυλλογῆς καὶ διατήρησης ἐθίμων καὶ συνηθειῶν[xvii].
Στὴ Θράκη ὑπάρχουν σήμερα δυὸ ἀρχαιολογικὰ μουσεῖα, τρία λαογραφικὰ μουσεῖα, ὅπως καὶ τρία ἐκκλησιαστικὰ μουσεῖα μὲ θρησκευτικὰ κειμήλια.
Στὴ Θράκη, παρὰ τὴ σημερινή της περιθωριακὴ θέση, ἡ μακραίωνη λόγια παράδοση εἶναι ζωντανή.
[i] Κ. Μαμώνη: Σύλλογοι Θράκης καὶ Ἀνατολικῆς Ρωμυλίας 1861-1922. Ἱστορία καὶ δράση, Θεσσαλονίκη 1995.
[ii] Λήδα Ἰστικοπούλου: Ἡ σωματειακὴ κίνηση τῆς Ξάνθης στὸ Δ. Μαυρίδης (ἐπιμέλεια): Ξάνθη. Ἡ πόλη μὲ τὰ χίλια χρώματα, Δῆμος Ξάνθης, Ξάνθη, 2008
[iii] Δ. Μαυρίδης: Ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς Θράκης 1875-1925, Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου, Ξάνθη 2006.
[iv] Δ. Γκιντίδης: Κοινωνίες πολιτῶν. Μετασχηματισμοὶ τῆς συλλογικότητας στὴ δημόσια σφαίρα τῆς Θράκης, Περὶ Θράκης, τόμος 6ος , Ξάνθη 2007-2009.
[v] Ἡ Ξάνθη εἶχε τὴν τύχη νὰ κρατήσει ἕναν ἀξιόλογο διανοούμενο, τὸν Στέφανο Ἰωαννίδη (1923-2001), ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ ἐπιχείρησε νὰ συγγράψει καὶ νὰ ἐκδώσει βιβλία μὲ ἀντικείμενο τὴν τοπικὴ ἱστορία. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ βιβλία λογοτεχνίας ἐξέδωσε δυὸ φωτογραφικὰ λευκώματα καὶ τὴ συλλογὴ ἄρθρων γιὰ τὴν Ξάνθη Βαρταλαμίδη. Διηύθυνε καὶ ἐξέδιδε γιὰ 30 χρόνια τὸ περιοδικὸ «Θρακικὰ Χρονικά».
[vi] Ὅπως π.χ. τὸ βιβλίο τῶν Δ. Μαυρίδη καὶ Γ. Τσιγάρα : Γενισέα. Νέα πόλη τοῦ Νέστου – τόπος συνάντησης πολιτισμῶν, ποὺ ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν Δῆμο Βιστωνίδος στὴ Γενισέα τὸ 2010.
[vii] Βιβλία γενικῆς τοπικῆς ἱστορίας εἶναι γιὰ τὴν Ξάνθη: Π.Α. Γεωργαντζής: Συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορία τῆς Ξάνθης Ξάνθη 1976 , Δ. Μαυρίδης: Ἀγγελοφύλακτος Ξάνθη, Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου, Ξάνθη 2007, Δ. Μαυρίδης (ἐπιμέλεια): Ξάνθη. Ἡ πόλη μὲ τὰ χίλια χρώματα, Δῆμος Ξάνθης, Ξάνθη, 2008, Φ. Κοτζαγεώργης: Μικρὲς πόλεις τῆς ἑλληνικῆς χερσονήσου κατὰ τὴν πρώιμη νεότερη ἐποχή: ἡ Ξάνθη (15ος -17ος αἰ., Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου, Ξάνθη 2009.
Γιὰ τὴν Κομοτηνὴ εἶναι: Σάββας Κουκλογεωργίου: Ἡ Κομοτηνὴ τοῦ παρελθόντος, Δῆμος Κομοτηνὴς 2006
Γιὰ τὴν Ἀλεξανδρούπολη εἶναι: Σαράντης Καργάκος: Ἀλεξανδρούπολη, Ἀθήνα 2006.
Γιὰ τὸ Σουφλὶ εἶναι: Μ. Πατέλης: Σουφλίου ἐγκώμιον , ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη 2001.
Γιὰ τὸ Διδυμότειχο εἶναι: Φίλιππος Γιαννόπουλος: Διδυμότειχο. Ἱστορία ἑνὸς βυζαντινοῦ ὀχυροῦ, Πελοποννησιακὸ Λαογραφικὸ Ἵδρυμα, Ἀθήνα 1989, Ἀθανάσιος Γουρίδης: Τὸ ἱστορικὸ Διδυμότειχο, Δῆμος Διδυμοτείχου 1999.
Γιὰ τὸ σύνολο τῆς Θράκης: Κυριακὴ Μαμώνη: Θρακικὰ μελετήματα, Σύλλογος πρὸς διάδοσιν ὠφελίμων βιβλίων, Ἀθήνα 2004, Κωνσταντῖνος Α. Βακαλόπουλος: Ἱστορία τοῦ Βόρειου Ἑλληνισμοῦ. Θράκη, Ἀφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1990, Νίκος Σοϊλεντάκης: Ἱστορία τοῦ Θρακικοῦ Ἑλληνισμοῦ Πιτσιλός, Ἀθήνα 1996, Γ. Βογιατζής: Ἡ πρώιμη Ὀθωμανοκρατία στὴ Θράκη. Ἄμεσες δημογραφικὲς συνέπειες, Ἡρόδοτος, Θεσσαλονίκη 1998, Θράκη, Ἱστορικὲς καὶ Γεωγραφικὲς Προσεγγίσεις Ἐπιστήμη καὶ Κοινωνία, Εἰδικὲς Μορφωτικὲς Ἐκδηλώσεις, Ε.Ι.Ε., Ἀθήνα 2000
[viii] Benjamin Isaac: The Greek settlements in Thrace until the Roman conquest, Ε.J. Brill, Leiden 1986, Joelle Dalegre: La Thrace Grecque. L’ Hormattan, Paris 1995, Ivan Marazov, The Rogozen Treasure, Secor Publishers, Sofia, 1996, Catherine Asdracha: Inscriptions protobyzantines et byzanines de la Thrace orientale et de l’ile d’ Imbros (IIIe – XVe siecles). Presentation et commentaire historique, Ministere de la Culture, Caisse des Recettes Archeologiques, Athenes 2003, Peter Soustal: Thrakien (Thrake, Rodopi und Haimimontοs), TIB Band 6, Verlag der Oesterreichischen Akademie der Wissenshaften, Wien 1991, Andreas Kueltzer: Ostthrakien, ΤΙΒ Band 12, Verlag der Oesterreichischen Akademie der Wissenshaften, Wien 2008.
[ix] Κ. Θανόπουλος: Πορεία Ἀντίθετα. Ἡ σύγκρουση γιὰ τὴν προστασία τῆς Παλιᾶς Ξάνθης, ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη 2005.
[x] Γ. Τσιγάρας: Οἱ ἐκκλησίες τῆς Ξάνθης, Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου, Ξάνθη 2005, Δ. Μαυρίδης: Σπίτια τῆς Ξάνθης, ΔΕΑΞ, Ξάνθη 2009.
[xi] Ἀναφέρουμε μερικὰ ἀπὸ τὰ θέματα τῶν ἐκθέσεων: Μνεία τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς, Ἀπὸ τὴν ἱστορία τῆς Θράκης 1875-1925, Ἀγγελοφύλακτος Ξάνθη, Τὰ σπίτια τῆς Ξάνθης, Τὰ μοναστήρια τῆς Ξάνθης
Ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ξάνθης κ. Παντελεήμων ἔχει ἐπανειλημμένα δηλώσει ὅτι ἡ τοπικὴ Ἐκκλησία αἰσθάνεται τὴν ἀνάγκη νὰ συμβάλει στὴν ἀνάδειξη τῆς ἱστορικότητας καὶ τῆς ταυτότητας τῆς Θράκης. Ὁ ἴδιος ἔχει πραγματοποιήσει μνημειώδη ἔκδοση τοῦ σημαντικοῦ ἀρχείου τῶν πρακτικῶν τῆς Δημογεροντίας Ξάνθης (Παντελεήμων Καλαφάτης, Μητροπολίτης Ξάνθης: Πρακτικά της Δημογεροντίας Ξάνθης 1892-1926 Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου, Ξάνθη 2006.), ἐνῷ ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου ἔχει ἐκδώσει ἀριθμὸ τίτλων. Ἰδιαίτερα σημαντικὴ εἶναι ἡ δίγλωσση ἔκδοση ποὺ καλύπτει ὅλα τὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα, ὅλων τῶν δογμάτων ποὺ βρίσκονται στὸ Νομὸ Ξάνθης. [Γ. Τσιγάρας (ἐπιμέλεια): Θρησκευτικὰ μνημεῖα στὸ Νομὸ Ξάνθης, Ἱερὰ Μητρόπολις Ξάνθης καὶ Περιθεωρίου – Μουφτεία Ξάνθης, Ξάνθη 2005].
[xii] Ε.Χ. Ζεγκίνης: Ὁ Μπεκτασισμὸς στὴ Δυτικὴ Θράκη, Συμβολὴ στὴν ἱστορία τῆς διαδόσεως τοῦ Μουσουλμανισμοῦ στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1996 , Π.Γ. Παπαδημητρίου : Οἱ Πομάκοι τῆς Ροδόπης, Ἀπὸ τὶς ἐθνοτικὲς σχέσεις στοὺς βαλκανικοὺς ἐθνικισμοὺς (1870-1990), Ἀφοὶ Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2003, Κ.Α. Τσιούμης: Ἡ Μουσουλμανικὴ Μειονότητα τῆς Θράκης (1950-1960), Πολιτικοδιπλωματικὲς διεργασίες καὶ ἐκπαιδευτικὴ πολιτική, Ἀντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2006.
[xiii] Μ.Γ. Βαρβούνης: Λαογραφικὰ τῶν Πομάκων τῆς Θράκης, Πορεία, Ἀθήνα 1996, Π. Θεοχαρίδης: Πομάκοι, οἱ μουσουλμάνοι τῆς Ροδόπης, ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη 1996.
[xiv] Διαθέτει σχολὲς μαθητείας σὲ θέματα συντήρησης καὶ διαχείρισης παραδοσιακοῦ ὑλικοῦ, ἐργαστήριο λογοτεχνίας καὶ σχολὲς ζωγραφικῆς. Ὀργανώνει διαλέξεις, παρουσιάσεις βιβλίων καὶ ἐκθέσεις. Ἔχει ἐκδώσει βιβλία τοπικότητας, ὅπως τὴν ἀνάλυση τῆς λαϊκῆς τέχνης τῆς ὀρεινῆς περιοχῆς τῆς Ροδόπης μὲ τίτλο: «Τὸ ὅμορόν της Ροδόπης (Ξάνθη-Σμόλυαν)». Στεγάζεται σὲ ἀναστηλωμένα συγκροτήματα καπνεργοστασίων τῆς παλιᾶς βιομηχανικῆς περιοχῆς τοῦ καπνοῦ τῆς Ξάνθης.
[xv] Ὀργανώνει διαλέξεις, παρουσιάζει βιβλία καί, κυρίως, ἐκδίδει βιβλία τὰ ὁποῖα ἀθροίζουν δεκάδες. Οἱ τίτλοι τῶν βιβλίων τοῦ ΠΑΚΕΘΡΑ καλύπτουν τὴν τοπικὴ ἱστορία, ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρη τὴν Ἑλληνικὴ Ἀνατολή. Ἐκδίδει τὸ ἐπιστημονικὸ περιοδικὸ Περὶ Θράκης. Στεγάζεται σὲ ἀναστηλωμένο οἴκημα τῆς Παλιᾶς Ξάνθης.
[xvi] Ἰ.Σ. Γιαννακόπουλος: Ἐν Σαράντᾳ Ἐκκλησίαις τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, Θεσσαλονίκη, 1994, Π. Λέκκου: Οἱ μονὲς τῆς Βόρειας καὶ τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, Ἐκδόσεις Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1999, Ἀκ. Μήλλας, Σφραγίδες Μητροπόλεων Χαλκηδόνος-Δέρκων, Ἵδρυμα Μείζονος Ἑλληνισμοῦ, Ἀθήνα 2000, Εὐδ. Σταυροκούκα: Στράντζα, Γιαννιτσὰ 2000, Δ. Μαυρίδης: Ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη στὴ Ραιδεστό. Σὲ ἀναζήτηση τῆς νεοελληνικῆς ταυτότητας, ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη 2003, Σ. Ἀν. Κζούνια: Μητρόπολη Γάνου καὶ Χώρας τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2005, Χρ. Ζαφείρης: Μνήμης ὁδοιπορία, Ἀνατολικὴ Θράκη, Ἐπίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2008.
[xvii] Ὁπωσδήποτε στὴ σημερινὴ Θράκη ὑπάρχει ἀριθμὸς ἀτόμων ποὺ πέρα ἀπὸ τὴ συλλογικὴ δράση συγγράφουν καὶ ἐκδίδουν βιβλία. Στὸ περιβάλλον τοῦ Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης δραστηριοποιοῦνται ὁ λαογράφος καθηγητὴς Μανώλης Βαρβούνης, ὁ ἱστορικὸς καθηγητὴς Κώστας Χατζόπουλος, ὁ βυζαντινολόγος καθηγητὴς Γιῶργος Τσιγάρας, ὁ Φάνης Μαλκίδης καὶ ἄλλοι. Στὴν Ξάνθη ἐκδίδουν βιβλία καὶ μελέτες ὁ ποιητὴς Θανάσης Μουσόπουλος, ὁ δοκιμιογράφος Δημήτρης Βλάχος, ὁ τουρκολόγος Γιάννης Μπακιρτζής, ὁ λαογράφος Νίκος Κόκκας καὶ ὁ δοκιμιογράφος Νίκος Κωνσταντινίδης, ὁ ἱστορικὸς Πέτρος Γεωργαντζής, ἡ ἀρχιτέκτων Χρύσα Μελκίδη, ὁ ἱστοριοδίφης καὶ λαογράφος Βασίλης Ἀϊβαλιώτης, ὁ ἱστορικὸς Γιῶργος Βογιατζής, ὁ ἱστοριοδίφης Θωμᾶς Ἐξάρχου, ὁ ἀσχολούμενος μὲ τὴν οἰκολογικὴ ἐκπαίδευση Νίκος Γερμαντζίδης, ὁ ἀρχιμανδρίτης Παντελεήμων Μουτάφης καὶ ὁ ἱστοριοδίφης Χρῆστος Μιχαλόπουλος. Στὴν Κομοτηνὴ ἡ δημοσιογράφος Τζένη Κατσαρή-Βαφειάδη καὶ ὁ ἱστοριοδίφης Φ. Κωνσταντινίδης. Στὴν Ἀλεξανδρούπολη ὁ ἱστοριοδίφης Μιχάλης Πατέλης. Στὴ Θεσσαλονίκη καὶ στὴν Ἀθήνα πολλοὶ εἶναι αὐτοὶ ποὺ ἔχουν ἀσχοληθεῖ μὲ τὰ ζητήματα τῆς Θράκης, ὅπως ὁ λαογράφος Εὐάγγελος Αὐδίκος, ἡ ἱστορικὸς Μιράντα Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού, ἡ ἱστορικὸς Ἑλένη Μπελιά, ὁ ἱστορικὸς καθηγητὴς Κωνσταντῖνος Βακαλόπουλος, ἡ λαογράφος Ἑλένη Σπαθάρη-Μπεγλίτη, ὁ τουρκολόγος καθηγητὴς Φωκίων Κοτζαγεώργης καὶ ἄλλοι.